***ประวัติความเป็นมาและความหมาย***

ไวเศษิกะ กับ นยายะ มีความสัมพันธ์กันอย่างใกล้ชิด เพราะนยายะได้นำอภิปรัชญาของไวเศษิกะมาใช้ และในทำนองเดียวกันไวเศษิกะก็นำญาณวิทยาของนยายะมาใช้เช่นเดียวกัน ดังนั้นปรัชญาของทั้งสองลัทธิจึงมีปรัชญาในแนวเดียวกัน ปรัชญาของลัทธินยายะและไวเศษิกะมีมานานแล้วก่อนพุทธกาล เพียงแต่ผู้นำปรัชญาทั้ง 2 ลัทธิมาตั้งเป็นลัทธิเมื่อหลังพุทธกาลเท่านั้น กล่าวคือผู้ตั้งลัทธินยายะคือ ฤาษีโคตมะ เกิดราว 200 ปีก่อน ค.ศ. ส่วนผู้สถาปนาลัทธิไวศษิกะก็คือ ฤาษีกณาทะ หรือ อุลกะ เกิดราว 300 ปีก่อน ค.ศ. โดยฤาษีกณาทะได้เขียนไวเศษิกสูตรขึ้นมา อันเป็นที่มาของปรัชญาไวเศษิกะ

ไวเศษิกะ ศัพท์นี้มาจากคำว่า วิเศษะ แปลว่า ความแตกต่างหรือคุณลักษณะเฉพาะ ดังนั้น ไวเศษิกะ จึงแปลว่า ปรัชญาที่เน้นถึงความแตกต่างอันเกิดจากคุณลักษณะเฉพาะของสิ่งนั้นๆนั่นเอง กล่าวคือ วิเศษะ เป็นคุณลักษณะที่ทำให้สิ่งต่างๆมีลักษณะที่แตกต่างกันไป อย่างเช่น นกแตกต่างจากสุนัขและสัตว์อื่นๆ และในบรรดานกด้วยกัน ก็มีคุณลักษณะแตกต่างกันอีก จึงมีนกชนิดต่างๆ เช่น นกแก้ว นกขุนทอง นกยูง เป็นต้น และถึงแม้ในนกประเภทเดียวกันก็มีคุณลักษณะเฉพาะตัว ทำให้แตกต่างกันอีก เป็นนกตัวนี้ นกตัวนั้น เป็นต้น ความแตกต่างระหว่างบรรดาสิ่งทั้งหลายดังกล่าวมา ก็เพราะอำนาจของวิเศษะนี้เอง ก็เมื่อวิศษะมีความสำคัญดังแสดงมา จึงเป็นที่มาของชื่อลัทธินี้ ส่วนในภาษาไทยก็นำศัพท์นี้มาใช้เช่นกัน แต่ความหมายจะกลายออกไปในทางเกินกว่า ดีกว่า และบวกกว่าธรรมดา เช่น ข้าราชการชั้นพิเศษ ก็หมายถึงข้าราชการชั้นสูง ชั้นผู้ใหญ่ นอกจากนี้ยังมีความหมายกลายไปทางเหนือวิสัยธรรมดา เช่น คนวิเศษ มีตาทิพย์ หูทิพย์ เป็นต้น ส่วนเนื้อหาสาระปรัชญาลัทธิไวเศษิกะมีอย่างไรก็จะได้แสดงต่อไป

***อภิปรัชญา***
ปทารถะ (category) 7 อย่าง

ไวเศษิกะเป็นปรัชญาประเภทพหุสัจนิยม (pluralistic realism) เช่นเดียวกับนยายะ เพราะถือว่าสิ่งที่เรารับรู้ได้ด้วยประสาทสัมผันเป็นสิ่งมีอยู่จริง ดังนั้นสิ่งที่มีอยู่จริงจึงมีอยู่อย่างมากมายนับไม่ถ้วน ไวเศษิกะเรียกสิ่งที่มีอยู่จริงว่า ปทารถะ แปลว่า สิ่งที่นำมาแสดงให้รู้ได้ด้วยคำพูด หรือเมื่อว่าโดยใจความก็คือ สิ่งต่างๆที่มีอยู่ในโลกนั่นเอง ปทารถะมี 7 อย่างคือ
1. ทรัพยะ หรือ สสาร (sub-stance)
2. คุณะ หรือ คุณสมบัติ (quality)
3. กรรมะ หรือ การเคลื่อนไหว (action)
4. สามานยะ หรือ ลักษณะร่วมสากล (generality or universality)
5. วิเศษะ หรือ ลักษณะเฉพาะ (paricularity)
6. สมวายะ หรือ ความแนบเนื่อง (inherence)
7. อภาวะ หรือ ความไม่มี (non-existence)

ในบรรดาปทารถะทั้ง 7 อย่างนี้ ตั้งแต่ 1-6 กณาทะผู้สถาปนาลัทธิไวเศษิกะเป็นผู้บัญญัติไว้ ส่วนข้อที่ 7 อาจารย์รุ่นหลังของสำนักไวศษิกะได้เพิ่มเข้ามา เนื้อหาของแต่ละปทารถะมีดังนี้

***ทรรศนะการสร้างโลก***

ไวเศษิกะ เชื่อทฤษฎี อสัตการยวาท หรืออารัมภวาท เช่นเดียวกับนยายะ คือ ผลไม่ได้มีอยู่เหตุ แม้จะสืบเนื่องมาจากเหตุ แต่ก็เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นใหม่เริ่มขึ้นใหม่ และถือว่าปรมาณูเป็นปฐมเหตุของสิ่งต่างๆ ดังนั้นลัทธิไวเศษิกะจึงเป็นปรมาณูการณวาทปรมาณูถึงแม้จะมีมากมายเหนือคณนา แต่เมื่อจำแนกแล้วก็มี 4 ประเภทคือ ปรมาณูของธาตุดิน น้ำ ลม ไฟ ปรมาณูเหล่านี้เล็กที่สุดจนไม่อาจแบ่งต่อไปได้อีก แต่เมื่อมารวมกันก็ก่อให้เกิดเป็นสิ่งต่างๆ ขึ้นมา ดังนั้นทฤษฎีการสรัางโลกของไวเศษิกะ จึงเหมือนกับทฤษฎีปรมาณูของดีโมคริดุส และลิวซิปปุส นักปรัชญากรีก แต่ก็มีจุดที่เหมือนกันและแตกต่างกัน ที่เหมือนกันก็คือทั้งไวเศษิกะและนักปรัชญากรีกเห็นว่า ปรมาณูเป็นส่วนประกอบที่เล็กที่สุดของสสาร ดังนั้นแต่ละปรมาณูจึงไม่อาจแบ่งแยกได้ ทำลายไม่ได้สร้างขึ้นใหม่ไม่ได้ รับรู้ด้วยประสาทสัมผัสไม่ได้ แต่ก็เป็นบ่อเกิดของสิ่งทั้งหลาย ส่วนจุดที่แตกต่างก็มีดังนี้

1. ดีโมคริตุสและลิวซิปปุสถือว่า ปรมาณูของธาตุต่างๆ จะมีคุณภาพเหมือนกัน ต่างกันก็ในด้านปริมาณเท่านั้น แต่ลัทธิไวเศษิกะถือว่า ปรมาณูของธาตุต่างๆ จะมีความแตกต่างกันทั้งในด้านปริมาณและคุณภาพ อย่างปรมาณูของดินหยาบที่สุดในบรรดาธาตุทั้ง 4 มีสี สัมผัส รส และกลิ่น เป็นคุณสมบัติ ปรมาณูของน้ำหยาบรองลงมา มีสี สัมผัส และรส เป็นคุณสมบัติ ปริมาณของไฟหยาบรองลงมาอีก มีสีและสัมผัส เป็นคุณลักษณะ ส่วนปรมาณูของลมละเอียดอ่อนที่สุด มีสัมผัสอย่างเดียวเป็นคุณสมบัติ

2. ดีโมคริตุสและลิวซิปปุสถือว่า แต่ละปรมาณูมีแต่คุณสมบัติปฐมภูมิเท่านั้น ไม่มีคุณสมบัติทุติยภูมิ เช่น สีและน้ำหนัก เป็นต้น แต่ไวเศษิกะถือว่าแต่ละปรมาณูมีคุณสมบัติทั้งสองอย่าง

3. ดีโมคริตุสและลิวซิปปุสถือว่า ปรมาณูมีทั้งกัมมันตภาพ (activity) และ จลนภาพ (motion) อยู่ในตัวโดยธรรมชาติ ดังนั้นแต่ละปรมาณูจึงไม่หยุดนิ่ง แต่จะเคลื่อนไหวอยู่ตลอดเวลา โดยเคลื่อนไหวหรือหมุนตัวเข้าหากันจากเบื้องบนสู่เบื้องล่างอย่างสับสน จนมีการวิ่งชนกันตลอดเวลา เมื่อชนกันมากๆ ก็รวมตัวกันเป็นเกลียวปรมาณู (vortex) และเมื่อรวมตัวกันหนาแน่นเข้าก็กลายเป็นโลกและสิ่งต่างๆ แต่ลัทธิไวเศษิกะถือว่าแต่ละปรมาณูเป็นสิ่งที่ไร้กัมมันตภาพและจลนภาพ จึงอยู่ในสภาวะที่หยุดนิ่งตลอดเวลา ส่วนเหตุที่ทำให้ปรมาณูทั้งหลายมีกัมมันตภาพและความเคลื่อนไหวก็เกิดมาจากอำนาจที่มองไม่เห็นที่เรียกว่า อทฤษฏะ และการที่ปรมาณูรวมตัวกันเป็นโลกและสรรพสิ่งก็เกิดมาจากเจตจำนงของพระเจ้า ซึ่งลัทธิไวเศษิกะเรียกว่า พระมเหศวร

4. ดีโมคริตุสและลิวซิปปุสถือว่า วิญญาณของสิ่งมีชีวิตทั้งหลายก็เกิดจากการรวมตัวกของปรมาณูเช่นกัน แต่เป็นปรมาณูชนิดพิเศษ แต่ปรัชญาไวเศษิกะถือว่า วิญญาณหรือชีวาติมันเป็นสิ่งที่มีอยู่เป็นพิเศษต่างหากจากปรมาณู ไม่ได้เกิดมาจากการรวมกันจากปรมาณูของธาตุใดๆ ชีวาตมันเป็นสิ่งที่มีอยู่เองตามธรรมชาติ ไม่มีใครสร้างขึ้นหรือทำลายได้ทั้งมีความเป็นไปของตนเองโดยเฉพาะ

5. ทรรศนะะของดีโมคริตุสและลิวซิปปุส เป็นไปในด้านวัตถุนิยม การรวมตัวกันของปรมาณูเป็นโลกและสรรพสิ่ง เป็นไปในรูปจักรกล โดยอาศัยกัมมันตภาพและจลนภาพที่เป็นธรรมชาติของปรมาณูเอง ไม่ได้มีอำนาจภายนอกใดๆ มาคอยบงการให้เป็นไป แต่ไวเศษิกะมีความเห็นว่า การรวมตัวกันของปรมาณูต่างๆก็ตาม การวิวัฒนาการเป็นสิ่งต่างๆก็ตาม เป็นไปในด้านจิตนิยม คือพระเจ้ามเหศวรทรงบันดาลให้เป็นไป


***การเกิดและการสลายของโลก***

การเกิดและสูญสลายของสรรพสิ่งเป็นไปตามเจตจำนงของพระมเหศวร ผู้เป็นพระเจ้าในลัทธิไวเศษิกะ กล่าวคือ เมื่อพระมเหศวรทรงมีความประสงค์จะสร้างโลกและสรรพสิ่ง เจตจำนงของพระมเหศวรนี่เองที่เป็นแรงกระตุ้นไปยังอทฤษฏะ คลังแห่งบุญ-บาปที่บรรดาวิญญาณทั้งหลายได้สร้างสมไว้ ทำให้อทฤษฏะอำนาจที่มองไม่เห็นเริ่มทำงาน เริ่มด้วยปรมาณู 2 ปรมาณูมารวมกันเรียกว่า ไทอัด (diad) หรือทยัด (dyad) หรือทวยณุกะ ถ้า 3 ปรมาณูมารวมกันก็เรียกว่า ไตรอัด (triad) หรือตรยณุกะ หรือ ตรสเรณู และจากการรวมกันระหว่าง 2 และ 3 ปรมาณู เรื่อยไปทำนองนี้ก็เป็นเหตุให้เกิดมีสิ่งต่างๆขึ้นมาตามลำดับ ส่วนขั้นตอนของธาตุลมเริ่มเคลื่อนไหวก่อนธาตุอื่นจึงเป็นเหตุให้ปรมาณูแห่งลมเริ่มหมุนตัว จากการหมุนตัวมันจึงผสมกันในอัตราส่วนทวยณุกะ แล้วเป็นตรยณุกะ จึงเกิดมหาภูตรูปของลมขึ้น แล้วลอยตัวอยู่ท่ามกลางบรรยากาศอันหาที่สุดมิได้ ลมที่เกิดขึ้นนี่แหละเป็นเบื้องต้นและเป็นตัวกลางแห่งการสั่นสะเทือนของอากาศ จากนั้นปรมาณูของธาตุน้ำก็เริ่มกระเทือนแล้วหมุนตัวเข้าหากันในทำนองเดียวกับปรมาณูแห่งลม จนกลายเป็นมหาภูตรูปของน้ำขึ้น แล้วเข้าผสมอยู่ในมหาภูตรูปของลม ปรมาณูแห่งดินก็หมุนตัวจนกลายเป็นมหาภูตรูปของดินขึ้นแล้วไปผสมอยู่ในมหาภูตรูปของน้ำที่ถูกลมพัดพาให้หมุนตัวอยู่ ต่อจากนั้นปรมาณูแห่งไฟก็หมุนตัวเข้าหากันจนกลายเป็นมหาภูตรูปของไฟดุจปรมาณูอื่นดังแสดงมา แล้วเข้าผสมอยู่กับมหาภูตรูปของลม น้ำ และดิน และจากการรวมตัวกันของมหาภูตรูปดังกล่าว ทำให้เกิดฟองไข่ของโลก (พรหมาณฑะ) ขึ้นมา ในฟองไข่นั้นมีสิ่งมีชีวิตทรงไว้ซึ่งปัญญา ความกล้าหาญ และความอิสระ สิ่งมีชีวิตนี้เรียกว่า พรหมมา ซึ่งพระมเหศวรทรงบันดาลให้มีขึ้น เพื่อให้เป็นวิญญาณโลก หรือที่เรียกว่าสากลชีพ แล้วพระมเหศวรก็ทรงมอบหน้าที่การสร้างโลกแก่พระพรหมมา เป็นผู้ดำเนินการเองเรื่อยไปจนถึงกาลอวสานของโลก จุดประสงค์ของการสร้างโลกก็เพื่อเสวยสุข-ทุกข์ ตามบุญบาปที่ชีวาตมันทำไว้ อีกทั้งยังเป็นสถานที่ฝึกอบรมบ่มจิตใจของชีวาตมันอีกด้วย

โลกที่สร้างสำเร็จแล้วนี้จะมีอายุยืนยาวหลายล้านๆๆปี แต่สักวันหนึ่งก็จะถึงจุดอวสานดุจสิ่งต่างๆที่เกิดขึ้นในเบื้องต้น ก็จะแตกสลายในที่สุด แต่จะถึงวันนั้นเมื่อใด ไม่มีใครทราบ นอกจากพระมเหศวรเท่านั้น กล่าวคือเมื่อพระมเหศวรทรงมีพระประสงค์จะทำลายโลก เจตจำนงของพระองค์ก็จะไปสัมผัสกับอทษฏะอำนาจที่มองไม่เห็น จากนั้นอทฤษฏะก็เปลี่ยนหน้าที่จากการสร้างสรรค์มาเป็นหน้าที่ทำลาย จากนั้นปรมาณูที่รวมตัวกันก็จะแยกออกจากกัน ทำให้ธาตุทั้ง 4 ที่คุมกันก็จะกระจัดกระจายออกจากกัน โดยเริ่มจากธาตุดินทำให้ดินสิ้นสุดลงก่อน จากนั้นปรมาณูของธาตุน้ำก็แยกจากกันทำให้ความเป็นน้ำสิ้นสุด ถัดไปปรมาณูของธาตุไฟก็แยกออกทำให้ความเป็นไฟสิ้นสุดลง และอันดับสุดท้ายปรมาณูของธาตุลมได้แยกตัวหมดความเป็นลมต่อไปตามลำดับ กลับไปอยู่ตามสภาพเดิมของตน ดังนั้น ดิน น้ำ ลม ไฟ ก็ไม่มีอยู่ คงมีเฉพาะปรมาณูของธาตุทั้ง 4 เท่านั้น รายละเอียดการสร้างโลกและทำลายโลกของปรัชญาไวเศษิกะมีปรากฎอยู่ในคัมภีร์ปทารถธรรมสังคหะ ซึ่งเป็นคัมภีร์สำคัญของลัทธินี้ เหตุใดพระมเหศวรจึงต้องทำลายโลก ลัทธิไวเศษิกะตอบว่า เพื่อให้สรรพสัตว์ได้พักผ่อนว่างเว้นจากความทุกข์ หลังจากได้ท่องเที่ยวเวียนว่ายตายเกิดจนนับชาติไม่ถ้วน ดุจเวลาค่ำคืนเป็นเวลาพักผ่อนหลังจากเหน็ดเหนื่อยเพราะตรากตรำทำงานก็ฉันนั้น จากที่ได้แสดงมาจะเห็นได้ว่า ทรรศนะการสร้างโลกของลัทธิไวเศษิกะและลัทธินยายะเป็นอย่างเดียวกัน คือพระเจ้าสร้างโลกแบบสถาปนิกสร้างบ้าน กล่าวคือสถาปนิกได้นำวัสดุที่มีอยู่มาประกอบกันเข้าให้เป็นบ้านตามรูปที่คิดกำหนดไว้ฉันใด พระเจ้าก็ทรงสร้างโลกบันดาลให้ปรมาณูของธาตุต่างๆ ที่มีอยู่แล้วมารวมกันเข้าตามแบบที่ถูกกำหนดไว้โดยอทฤษฏะก็ฉันนั้น ตั้งแต่เริ่มมีโลกเกิดขึ้นจนถึงโลกสลายเรียกว่า กัปหรือกัลป์หนึ่ง และหลังจากโลกสลายแล้ว ต่อไปพระมเหศวรก็ทรงสร้างโลกขึ้นมาอีก หมุนเวียนเป็นวงกลมอยู่อย่างนี้ไม่มีที่สิ้นสุด จนไม่มีเบื้องต้น (อนาทิ) และเบื้องปลาย เพราะต่างก็เป็นเหตุของกันและกัน


***โมกษะและทางดำเนินไปสู่โมกษะ***

โมกษะ คือภูมิที่อยู่ของผู้ที่หลุดพ้นจากกิเลส ดังนั้นโมกษะจึงเป็นสภาวะที่อยู่เหนือบุญและบาป พ้นจากความทุกข์ทั้งปวง พ้นจากสังสารวัฏ ไม่กลับมาเวียนว่ายตายเกิดอีกต่อไป ผู้ที่บรรลุโมกษะแล้วจะเสวยแต่ความสุขอย่างเดียว ไม่ต้องหวั่นไหวด้วยอารมณ์ทางจิตต่างๆ เช่น ปัญญา ความยินดี ความยินร้าย บุญและบาป เป็นต้น เพราะอารมณ์ต่างๆเป็นเพียงคุณสมบัติจรของชีวาตมันในช่วงที่ชีวาตมันเข้าอาศัยในร่างกาย แต่เมื่อชีวาติมันเข้าถึงโมกษะแล้วพ้นจากบ่วงร่างกายและจิตใจแล้ว คุณสมบัติเหล่านั้นก็จะไม่มีอยู่ในชีวาตมันอีกต่อไป ชีวาตมันก็จะมีแต่ความบริสุทธิ์ผ่องใส สะอาด สงบตลอดไป ส่วนวิธีดำเนินไปสู่โมกษะก็ด้วยวิทยาหรือวิชชา การรู้แจ่มแจ้งในสัจธรรมคือรู้แจ่มแจ้งในสมมุติสัจจะและปรมัตถสัจจะ รู้จักโลกรู้จักอาตมันว่าต่างกันแล้วพยายามแยกอาตมันให้ออกจากความเศร้าหมองทั้งปวง โดยหยุดทำกรรมด้วยอำนาจตัณหาอุปาทาน บุญและบาปก็จะไม่เกิดขึ้น เมื่อผลบุญ-บาปใหม่ไม่มี และผลบุญ-บาปเก่าค่อยๆหมดไป ในที่สุดก็จะหมดบุญ-บาปทั้งปวง ครั้นผลของกรรมเก่าหมดและกรรมใหม่ไม่มี ชีวาตมันก็จะสลัดตนเองออกจากบ่วงทั้งปวง กลับคืนสู่สภาพบริสุทธิ์ของตนดังเดิม