ได้ความตามพาลกัณฑ์แห่งหนังสือรามายณะว่า
พระหิมาลัยมีมเหสีชื่อนางมีนา
บุตรีแห่งพระเมรุ ทั้งสองนี้มีบุตรีสององค์ คือ พระคงคาหนึ่ง พระอุมาหนึ่ง
เทพยดาทั้งหลายได้ขอพระคงคาไปไว้เพื่อล้างบาป
ลำน้ำคงคาจึงมีอยู่ในเทวโลก ต่อมามีพระมหากษัตริย์องค์หนึ่ง ทรงพระนามว่า
สัตรฤาสาคร
ท้าวสัครราชนี้ไม่มีโอรส จึงกระทำการสักการะด้วยการทรมานพระองค์ต่างๆ
ต่อหน้าพระภฤคุมุนีช้านาน
จนพระภฤคุมุนีมีความเมตตา จึงให้พรให้มีโอรส คือมเหสีองค์หนึ่ง ให้มีกุมารองค์เดียว
แต่อีกองค์หนึ่งให้มีกุมารหกหมื่นองค์ การก็เป็นไปตามพระภฤคุได้ประสาทพรไว้
โอรสที่เกิดมาแต่นางเกศินี มเหสีขวานั้นมีมาเฉพาะองค์เดียว นามว่าอังศุมาน
นางสุมดีมเหสีซ้ายมีโอรสหกหมื่น
แล้วท้าวสัครราชจะกระทำพิธีอัศวเมธ แต่พระอินทร์ลงมาลักม้าตัวนั้นไปเสียก่อน
ท้าวสัครราชจึงตรัสใช้ให้พระโอรสหกหมื่นองค์ไปเที่ยวตามหาม้าพระกุมารได้ขุดแผ่นดินลงไปองค์ละโยชน์จนถึงกลางพิภพ
ก็หาได้พบม้านั้นไม่ ฝ่ายพวกเทวดามีความตกใจจึงไปทูลวิงวอนพระพรหมาให้ช่วย
พระพรหมาตรัสว่า
พระนารายณ์จะทรงแปลงเป็นกะบิลลงไปแก้ไขเหตุร้อนของเทวดา พระนารายณ์เป็นกะบิลลงไปยืนขวางทางพวกกุมารทั้งหกหมื่น
ครั้นกุมารจะจับว่าเป็นผู้ร้ายลักม้าพระกะบิลก็บันดาลให้เกิดไฟผลาญกุมารเป็นเถ้าถ่านไป
ไม่มีสิ่งไรจะทำให้กุมารเหล่านี้จะพ้นทุกข์ได้นอกจากที่กระแสพระแม่คงคาจะมาล้างให้หมดมลทิน
ท้าวสัครราชก็ดี และต่อมาพระอังศุมานก็ดี จะพยายามปานใดก็ไม่สามารถจะให้พระคงคาไหลลงมาจากเทวโลกได้
พระทิลิปะราชโอรสพระอังศุมานก็ได้พยายามอีกแต่ไม่สำเร็จอีก
จนถึงคราวพระภาคิรัถโอรสพระทิลิปะจึงสำเร็จตามประสงค์ พระภาคิรัถไม่มีโอรส
จึงบำเพ็ญการทรมานตนต่างๆ จนพระพรหมมาทรงพระเมตตา ตรัสว่าจะขอพรอันใดจะประสาทให้
พระภาคิรัถจึงทูลขอให้พระแม่คงคาลงมาล้างสาครกุมารทั้งหกหมื่นให้หมดมลทินจะได้ไปขึ้นสวรรค์ได้
กับขอโอรสสององค์ พระพรหมาก็ประสาทพรให้และตรัสสำแดงอุบายให้ว่า
ให้พระภาคิรัถไปทูลวิงวอนพระอิศวรให้ช่วยเหนี่ยวรั้งแม่คงคาไว้บ้าง
เพราะถ้ามิฉะนั้นน้ำจะท่วมโลกมนุษย์หมด
พระภาคิรัถก็ตั้งกระทำกิจบูชาพระอิศวรจนสมประสงค์
ฝ่ายพระแม่คงคามีความพิโรธว่ามนุษย์บังอาจมาขอลงไปจึงกล่าวว่าจะไหลลงไปใหท่วมโลก
พระอิศวรเข้ารับกระแสพระแม่คงคาและรวบไว้ด้วยเกศา จนพระแม่คงคาค่อยคลายพิโรธแล้วกระแสคงคาจึงตกลงในสระวินทุ
อันเป็นที่เกิดแห่งสัปตะมหานที น้ำคงคาสายหนึ่งได้หลั่งไหลตามพระภาคิรัถไป
จนถึงมหาสมุทรและดำเนินลงไปในหลุมที่สาครกุมารทั้งหกหมื่นได้ขุดไว้นั้น
พอน้ำพระคงคาตกต้องกองเถ้าล้างมลทินสาครกุมารทั้งหกหมื่นก็พ้นทุกข์กลายเป็นเทพบุตรเหาะไปสู่เทวโลก
พระแม่คงคาก็ยังคงหลั่งไหลอยู่ในมนุษย์โลกภาคหนึ่งจนตราบเท่าทุกวันนี้
เพราะเหตุฉะนี้ ชาวมัชฌิมประเทศจึงนิยมกันว่า
แม้ผู้ใดได้ลงแช่ในกระแสคงคาจะหมดมลทินสิ้นบาปได้
รูปพระคงคาเขียนสีกายสีน้ำไหล สี่กร กรขวาทั้งสองถือก้อนศิลา
กรซ้ายถือใบไม้กรหนึ่ง ถือหม้อน้ำกรหนึ่ง ทรงมัจฉาเป็นพาหนะ (บางตำราว่าทรงจรเข้) |
