เมืองโบราณ มหาภารตะในอารยธรรมเขมร และภาพสลักที่ระเบียงคด ปราสาทนครวัด

คลิกที่นี่เพื่อกลับไปหน้าแรกศาสนาพราหมณ์ ศาสนาฮินดู ประเทศอินเดีย พระศิวะ พระพรหม พระวิษณุ พระแม่อุมาเทวี

มหาภารตะในอารยธรรมเขมร
และภาพสลักที่ระเบียงคด ปราสาทนครวัด
(บทความจาก วารสารเมืองโบราณ)
รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล

คัมภีร์มหาภารตะถือว่า เป็นมหากาพย์ที่สำคัญเล่มหนึ่ง ของประวัติวรรณคดีอินเดียและของโลก เนื้อหาหลายตอนในคัมภีร์ ได้ถูกนำมาถ่ายทอดเป็นภาพเล่าเรื่องในศิลปะเขมรโบราณ และศิลปะอินโดนีเซียโบราณ

เนื้อหาสำคัญในคัมภีร์มหาภารตะคือ เรื่องราวของพระภรตผู้เป็นปฐมวงศ์แห่งตระกูลเการพและปาณฑพ การผจญภัยในระหว่างถูกเนรเทศของยุธิษฐิรและพี่น้อง ฉากการต่อสู้ระหว่างตระกูลเการพและปาณฑพพร้อมทั้งพันธมิตรของแต่ละฝ่าย และนิทานแทรกเรื่องต่างๆ เช่น พระนลกับนางสาวิตรี เป็นต้น

เรื่องราวของมหาภารตะที่ปรากฏในเอเชียอาคเนย์ โดยเฉพาะในเขมรยุคโบราณนั้น คงจะเข้ามาพร้อมกับการแพร่ของอารยธรรมอินเดีย แต่เราก็ไม่สามารถระบุเวลาที่แน่ชัดลงไปได้ว่าเข้ามาในศตวรรษใด แต่อย่างน้อยที่สุดหลักฐานเกี่ยวกับศาสนาพราหมณ์ ที่พบจากแหล่งโบราณคดี และศิลาจารึกในปัจจุบันก็มีอายุไม่เกินไปกว่าพุทธศตวรรษที่ ๙

ส่วนภาพสลักเล่าเรื่องในศิลปะเขมรโบราณที่เก่าที่สุด และมีสภาพค่อนข้างสมบูรณ์เท่าที่พบในปัจจุบัน คือภาพสลักที่ปราสาทบันทายสรี แต่อย่างไรก็ตาม มีหลักฐานอยู่หลายชิ้นที่เป็นร่องรอยแสดงว่า น่าจะเคยมีการทำภาพสลักเล่าเรื่องมหาภารตะที่เก่ากว่านี้

ภาพสลักเล่าเรื่องมหาภารตะที่ปราสาทนครวัด ได้รับความสำคัญเทียบเท่ากับภาพสลักเล่าเรื่องรามายณะ เพราะได้จัดวางไว้บริเวณระเบียงคดทางทิศตะวันตก ซึ่งเป็นด้านหน้าของปราสาท แต่ทั้งสองเรื่องนี้ ช่างได้เลือกเฉพาะเหตุการณ์สำคัญมาสลัก

โดยในเรื่องมหาภารตะได้ตัดตอนมาเฉพาะเหตุการณ์สงครามที่ทุ่งกุรุเกษตรเท่านั้น เรื่องราวการรบที่ทุ่งกุรุเกษตร ปรากฏครั้งแรกในศิลปะเขมรที่ปราสาทบาปวน สมัยบาปวน แต่เมื่อนำเรื่องราวของการรบที่ทุ่งกุรุเกษตรและเรื่องราวต่างๆ ที่นำมาจากมหาภารตะมาเปรียบเทียบกับเรื่องราวต่างๆ ที่มาจากมหารามายณะแล้ว พบว่าในศิลปะเขมร นิยมนำเรื่องราวจากมหารามายณะ มาสลักเป็นภาพเล่าเรื่องมากกว่ามหาภารตะ แต่ในทางตรงกันข้าม ตามจันทิต่างๆ ในศิลปะชวา (อินโดนีเซียโบราณ) กลับนิยมสลักภาพจากเรื่องมหาภารตะ ควบคู่กับภาพสลักเรื่องมหารามายณะ

ทั้งนี้อาจเป็นไปได้ว่าเรื่องมหาภารตะที่นำมาสลักนั้น ช่างเขมรต้องการเน้นไปที่เรื่องเกี่ยวกับเทพเจ้าเป็นสำคัญ ดังนั้น ภาพเล่าเรื่องสงครามที่ทุ่งกุรุเกษตร ที่ระเบียงคดปราสาทนครวัด ก็คงจะไม่ได้ต้องการมุ่งเน้นถึงเรื่องราวของพี่น้องปาณฑพ และเการพ แต่คงเน้นไปที่เรื่องขององค์พระกฤษณะ ผู้นำชัยชนะมาสู่กลุ่มพี่น้องปาณฑพ และการเทศนาเรื่องภัควัตคีตาแก่พระอรชุน ซึ่งจะเห็นว่าภาพเล่าเรื่องราวทั้งหมดที่ปราสาทนครวัด ล้วนเป็นเรื่องราวของพระวิษณุ หรือแม้จะเป็นเรื่องของพระศิวะ ก็นำเรื่องมาจากคัมภีร์ฝ่ายไวษณพนิกาย

เหตุผลที่ในอารยธรรมเขมรโบราณไม่นิยมเรื่องราวมหาภารตะ อาจจะเป็นเพราะเรื่องราวมหาภารตะไม่ใช่เรื่องราวที่สดุดีองค์อวตารคือพระ กฤษณะ ในท้องเรื่อง พระกฤษณะเป็นเพียงตัวประกอบ ผิดกับเรื่องมหารามายณะที่เป็นเรื่องราวสดุดีพระราม อันเป็นองค์อวตารโดยตรง และคัมภีร์มหาภารตะในอินเดียก็ไม่เป็นที่นิยมนัก ถือกันว่าเป็นเรื่องอัปมงคล คติดังกล่าวทางฝ่ายเขมรโบราณอาจได้รับมาด้วย เมื่ออยุธยาได้รับอิทธิพลเขมรเข้ามาในราชสำนัก จึงพลอยทำให้ไม่นิยมเรื่องมหาภารตะไปด้วย เพราะฉะนั้น ในวรรณคดีไทยตั้งแต่สมัยอยุธยาจนถึงรัตนโกสินทร์เท่าที่พบ จึงมีอยู่เพียงบางเรื่องที่ได้รับอิทธิพลจากคัมภีร์มหาภารตะ เช่น ลิลิตยวนพ่าย และกฤษณาสอนน้อง

ขอขอบพระคุณ : วารสารเมืองโบราณ

บทความจาก - อ.ส.ท. การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย

- พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ ปราจีนบุรี
ศูนย์รวมโบราณวัตถุ วัฒนธรรมภาคตะวันออก

- หุ่นละครเล็ก ฟื้นฟูชีวิตหุ่นละครเล็ก ณ โรงละครโจหลุยส์

- อรรธนารีศวร ศิลปะชิ้นเยี่ยม
ของพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อุบลราชธานี

- พระพิฆเนศทรงช้างเอราวัณ ที่บ้าน ๑๐๐ อัน ๑๐๐๐ อย่าง
ตำบลหารแก้ว อำเภอหางดง จังหวัดเชียงใหม่

- พระอิศวร มหาเทพนับพันชื่อ
พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ กำแพงเพชร

- โขนชักรอก สมบัติศิลป์ที่เกือบจะสูญสิ้น

บทความจาก - วารสารเมืองโบราณ